Skrivabrød
"Det steig opp blårøyk frå eldhuspipa, på alle gardom i nord og sø'. Med neverkammen i nevaklypa sat yngste jenta så tenkt og stø, og krota krullar i åkåst-røre på ondbekst-leiven til skrivabrød." (Audun Høgbrenna, "Gåmål jul")
Skrivabrød er sjølvskriven på bordet hjå mange når det er høgtid og fest; så og i jula. Skrivabrødet er eit spesielt brød ("kake") - ei tynn avlette, "ondbekste", med påkrota "åkåst" på begge sider.
Det var eit stort arbeid "å steikje på", altså å lage skrivabrød. Fyrst vart ondbekste steikt (i avlettjern), så vart åkåsta krota og steikt på eine sida, og så kroting og steiking på andre sida. Krotinga vart gjort med ein neverkam, eller krotekam.
At det var mykje arbeid med skrivabrødsteikinga, kjem tydeleg fram i Gunnar Rudi si skildring, attgjeve i «Mat frå gard og grend» (Lesja bondekvinnelag, 1995):
«Til skrivabrød steker man ‘onnbakste’, det er ‘avletter’ stekt i jern og av fint bygmel, melk og litt smør for at ‘avletta’ skal slippe betre frå jernet. Silingen av skrivabrødmelken foregik gjennom lengre tid før jul. Det var da like melk i kjørene, ‘suttermjølk’, men den var fettholdig. Man silte i en stette eller stamp med tapp ved bunden så man kunde tappe væk mysen. På denne måte fik man meget god melk ‘tjukk som graut’, men dugelig sur. Med en vældig stor og sterk ‘turu’ stappet man godt grynmel i melken til ‘åkåste’ blev passe tyk. Melklumper måtte ikke forekomme for ‘påskrivningens’ skyld. Hermed begynte forberedelserne til årets mest omfattende og arbeidssomme ‘biteti-smaus’.
Man var oppe klokka 2 om morgenen. Så gjaldt det å få de to kleberheller med to ophøiede kanter tvers over for å holde leivene på plads i den rette heldning. Var hellerne for bratte, vilde ‘åkåste’ renne ‘atti’ – flyde sammen, var de for lave, blev ikke brødet stekt. Med kammer av næver foregik nu krotingen som var i forskjellige mønstre, og med hver sit navn. Hver gård hadde gjerne sin egen favoritkroting, og som hadde navn etter vedk. gård. Naturligvis brukte ingen bare en slags kroting, mønstrene var mange og varierende. På storgårdene holdt man ofte på et par døgn, stordelen av nætterne indbefattet, og kvindfolkene 4 á 5 i tallet var nokså slitne og pjuskete etter nattevåkinga og den utålelige hete av lassevis tyrived som gik med. I slutten stekte man ‘storskrivabrø’, da var ‘åkåste’ krotet på store leiver tyndt flatbrød. Dette blev opbrukt først i hverdags.»
Gudbrandsdalsmusea sin adventskalender byr på levande historiar kvar dag fram til jul. Vil du vere med, så heng på her inne, eller følg oss på Instagram eller Facebook.
Kilder: «Mat frå gard og grend» Lesja Bondekvinnelag, «Bak hågåhekken – diktsamling» Audun Høgbrenna
Bilder: digitaltmuseum.no, Gudbrandsdalsmusea